ʻO CHỮ NÔM a i ʻole Hōʻike Manaʻo Vietnamese a me kāna mau ʻāpana i ke kau ʻana ma Vietnamese - Pauku 4

Hits: 520

Nguyễn Khắc Kham

… E hoʻomau ʻia no ka ʻāpana 3:

ʻO ka mōʻaukala Vietnamese moʻolelo ma Nôm^**

    Ma kekahi ʻōlelo ʻē aʻe, mai ka hopena o ka ʻumikūmākolu a i ka waena o ka iwakālua o ka iwakāluakūmākena, ua hana maikaʻi ia i ka hana ma ka haʻi ʻana a me ka hoʻoili ʻana o nā puke o Vietnam.

    Hiki ke hoʻokaʻawale ʻia ka mōʻaukala o nā kuʻuna Vietnamese ma nôm i kokoke i ʻehiku mau kenekulia i ka manawa hope loa:

1)ʻO ka TrhenHe ka ka manawa (ʻumikukumamākolu ʻumikumamāhā). 
2)ʻO ka Lē-Mhec ka manawa (ʻumikūmālima ʻumikumamālima). 
3)ʻO ka Lē trung hưng a i ʻole wā e hoʻokūkū ai ʻAmelika Hema (ʻumikūmāhiku ʻumikūmāwa ʻumikūmāwalu). 
4)ʻO ka ʻO NguyEn ka manawa (ʻumikūmāiwa ʻumikūmāiwa a me ka hapa mua o ka makahiki iwakālua).

1) ka manawa Trần-Hồ

 Wahi a Kâm-đaunh ViEtsU aloha-giám CUong-mUc 定 越 史 通 鑑 綱 目, ua hoʻohana mua ka mea kākau no chữ nôm i loko o ka poema ʻO NguyEn ʻO Thuyên 詮 or Hàn Thuyên 詮 a ua ʻōlelo ʻia nā poʻe ʻē aʻe i hahai ma muli o kāna hana. Hana pela ʻO NguyEn Sĩ Ce ka 士, a ʻO Chu An 安. ^ E Ha yM. Ka hope a me ʻO NguyEn ʻO Thuyên i hōʻike ʻia nā mea kākau o ka Que kac oU kauhep 語 語 (ʻO Chu An, mea kākau) a Phi sa thep 沙.

   Eia nō naʻe, ʻo kēia mau hōʻuluʻulu ʻelua o ʻO Nôm mau mokuna ua pau. Wahi a ʻO Bùi Huy Bích 輝 (1744-1818), ʻO Trê Cóc 𤥫 a i ʻole ka moʻolelo ma nā moʻolelo o ka iʻa a me ke kau mai ka lā mai Trhen, akā, ka helu kūpono o kēia satirical fable i lUc-cát mika, ʻaʻole nō i hoʻoholo ʻia ka lōʻihi loa.³³ Kahi mea hou aʻe, ʻO Trh ThU 鼠a i ʻole ka kiʻi hanohano kahi moʻoolelo nôm i ka nôm, ka moʻolelo ma nā pauku o VUong TUong 嬙, a ʻeono mau mea kākau i nôm e pili ana ka Moolelo o ʻO NguyEn BiEu 表 ua hana ʻia i ka lā mai ka hopena o ka Trhen. ^ E Ha yM. Eia naʻe, ua nui ka hakakā e pili ana i ko lākou lā maoli.³³

    No nā kākau ʻana ma ʻO Nôm malalo o Hheu Trhen a me ka He ka  ua hōʻike ʻia nō hoʻi ma ka makahiki 1387 ma lalo o ke au o ka Mōʻī TrheʻÐE ʻO NghiEn 晛, ka Makua o ka Mō'ī Trhen NghE ʻO Tôn 藝, i haawiia ia He ka ʻO Quí Ly 季 alaila, ʻO Lê Quí Ly 季 釐 釐, he pahi e lawe nei i ka palapala Văn vũ toàn tài quân thần đồng đức 季 釐 釐 (He kanaka naʻauao a me ke koa, he kumuhana maikaʻi e lawelawe ana i kahi aliʻi maikaʻi)³⁴, ʻO Quí Ly nā moʻolelo i kākau ʻia i ka vernacular e hōʻike iā ia i kāna mau mahalo. Ma hope mai, i ka 1437, ʻo ia ke Aliʻi ʻO Thái Te ka o ka Lē makemake makemake ka moʻomeheu e heluhelu i nā lula o nā kānāwai a me nā paukū i kākau ʻia ma nôm e He ka ʻO Quí Ly, ʻO NguyEn Trãi, ua hōʻike ʻia e kūleʻa ana i ka hōʻiliʻili ʻana a me ka hōʻike ʻana iā ia i kahi mau ʻumi o kēia mau palapala.³⁵

2)ʻO ka Lē-Mạc manawa

    Ka mea like ʻO NguyEn Trãi ua ʻōlelo ʻia hoʻi ua waiho i kekahi mau kākau ʻana ma ʻO Nôm, e like me Uc trai thi thep, he poʻomanaʻo improvised i loko o ka vernacular i haʻi ʻia i Thau Le ka, he kaikamahine mea kālepa o nā moena hiamoe i lilo i kāna haiā wahine³⁶ a hana ka poʻomanaʻo i ʻO Nôm, Gia hu huhen ca. a i ʻole nā ​​ʻōnaehana ʻohana. Ka mea i kapa ʻia ʻo improvised poem ka Thau Le ka he kapu maoli kēia. E like me ka Gia hu huhen ca., kēia puke i loko o nā lā 796 i hiki ai ke hoʻohui ʻia ma hope aku e kekahi a me nā mea kākau kūmole paha. ʻO ka palapala wale nō i nôm e ʻO NguyEn Trãi aia i kēia manawa ke Kūpono o nā poʻoa i ka ʻ Nationallelo Hawaiʻi (Que kac âm thi thep ) e kāpae i ka Mokuna ʻehiku o Uc tra tii thep.

    Inā ʻo ka hoʻomaka ʻana o ka Lē ʻana ua helu ʻia me kahi mea nui ʻē aʻe ʻO Nôm ka hana palapala ma mua o kēia hōʻiliʻili o nā mele ma ʻO NguyEn Trãi aʻelua ThE ngôn by Lē Le kai lawe mai nei i ka malamalama e Hoàng Xuân Hãn, ola o ke 'Lii ʻO Lê Thánh Tôn (1460-1497) ua hōʻike i kahi ulu kupaianaha o nā puke Vietnamese i ka vernacular.

   King ʻO Lê Thánh Tôn nāna i hāʻawi ʻia me nā ʻeke hana maʻamau o ka haku ʻana i ka poema a makemake nui ʻia ka poʻe pāpale-lettres, hoʻokumu i kahi pōpoki kākau inoa i ʻike ʻia e He kai Tao ʻĀnā me nā lālā he 28 kāhea nā luna o ka ʻaha hoʻokolokolo Nhau thhep a g a tú a i ʻole 28 o nā Kumukula a me ia ʻo ia he luna nui, a he kuhina nui hoʻi. ʻO Thân Nhân Trung a Ðe ka ʻO Nhuhen. I loko o kēia He kai Tao ʻĀnā, i nā moʻolelo mele a i nā poʻomanaʻo ma nôm i hōʻiliʻili ʻia ma hope, e hana i nā kolamu o nā mele Vietnamese ma lalo o ke aupuni o He kang ÐUc ie ia ke aupuni o ʻO Lê Thánh Tôn.³⁸

    Ma waho aʻe o kēia He kang ÐUc que kac âm thi thep, i ʻōlelo ʻia e hana ʻia i loko o ia mau palapala i nôm as He kang Châu que kac oU kauhep, By LUong NhU He kac, ʻO Kim Lăng Ký by Ðe ka Chen . I ka makahiki aʻe, ma lalo o Mhec, Hōʻikeʻike Vietnamese ma ʻO Nôm hōʻike hou aku i ka hoʻomakaʻana i loko o ka Mālama kaulana o nā puke na ʻO NguyEn Baunh Khiêm (1492-1587) like me Bhech vâ thi thep, Bhech Vân (Ke Ānuenue Keokeo) the the appellation of this poet. Ma waena o nā palapala nôm ma lalo o ka Mhec, e ʻōlelo pū mākou Ðhei Ðe kang phong chenh pu, ʻO Tam Ngung đe kang phú, a Tauc cư ka ʻumikūmā thE by ʻO NguyEn Hãng; SU Bhec que kac oU kauhep, SU trīnh Khúc, TU the kai Khúc, TiEu đe kaclhec pu by Hoàng Sĩ Khhei a, ma ka hopena, Ngư phU nhhep Ðào nguyên truyEn , by ʻO Phùng Khhec Khoan.³⁹

3)ʻO ka Lē trung hưng

    A i ʻole ʻĀina Pīwī Hema paha mai ka make ʻana o ʻO Lê Thánh Tôn ma 1497, Ðhei ViEt a i ʻole ka hele ʻana aku o Vietnam i ka pilikia me ka pilikia o ka nohona a me ke kūlana mau loa o ka hakakā politika i alakaʻi ʻia ai e ka hui. Mhec Ðăng Kapu (1527). Ma hope o ka pōkole pokole o ka Mhec, ua kaua ai ke kaua ma 1627 ma waena o nā Traunh ma ka Akau a me na ʻO NguyEn ma ke Hema, ʻelua e ʻōlelo ana he mau mea hahai o nā Lē. ^ E Ha yM. Ua hoʻopau wale ia ma ka 1672 me ka ʻaeʻa e hoʻohana i Muliwai o Linh (Linh giang) e like me ka laina demarcation ma waena o nā ʻāina ʻelua. Akā i ka 1775, ka hoʻohana ʻana i ka ʻO Tây Sơn, kipi i ka Hema, la Traunh kaua aku a lawe aku Phú Xuân, la kapikala o ʻO NguyEn i Hema.

    Eia naʻe, ʻelua Traunh a me ka ʻO NguyEn ua hope loa i lalo e ka ʻO Tây Sơn kekahi o nā alakaʻi nona ʻO NguyEn HuE i hoʻolaha ʻo ia iho ʻo ka Emepera ma ka hope o ka makahiki 1787. ʻOiai ʻo ia ka lanakila ʻana o ka Emepera Quang Trung ma luna o nā Kina i ka makahiki 1789 a me ka nui o kāna mau hana kupanaha, nā ʻO Tây Sơn Ua noho pōkole ke aupuni a hoʻopau ʻia i ka hopena o 1802 i ka wā ʻO NguyEn ánh hai aku iaia i ka Emepera Gia Long o ka ʻO NguyEn mahope o ka paa ana o ka Emepera Chenh Thaunh o ka ʻO Tây Sơn a me kona mau hoahānau.

    Ua nui ka hopena i loko o ka nohona a me ke kālai'āina i kēia manawa lōʻihi e uhi ana i ka ʻumikūmāhiku ʻumikūmāwa ʻumikūmāwa ʻumikūmā. ʻO Nôm. ^ E Ha yM. ʻO ka hapa nui o nā mea kākau a he alakaʻi pūʻali koa a he mau luna paha o ka Aha ma ka nui o nā hanana i ko lākou manawa. Ua kākau lākou a pau i loko o Kina. Eia nō naʻe, ua koho lākou e kākau i loko o ka nôm i hiki iā lākou ke pālahalaha aku i ko lākou manaʻo kālaiʻike pilikino. Ma waho aʻe o nā ʻano mele i noi ʻia e Kina e like me nā Thhet ngôn thi ai ʻehiku mau poʻi poʻokela moho, nā Phú a i ole prosepoetry, ka Kinh Nghĩa a i ʻole he wehewehe ʻana i nā Palapala Haole, nā ʻO Văn sách a i ʻole kūlea i hoʻomau ʻia na ke aloha nui, kekahi mau moʻolelo lōʻihi ma ka lục bát a ʻeono ʻewalu paha a ma loko Mele thhetlUc naz a a i ʻole ka 7-7-6-8 mita i hana i ko lākou mau hiʻohiʻona i ka hopena o ke kenekulia ʻumikūmāwalu, ua hoʻomohala i ka mana hoʻomohala hou o nā mea kākau Vietnamese ma nôm. E hahai ana h works hana hope loa o ka hana a ka nupepa Vietnam nôm i loko o këia mau kenekulia ʻelua ma ka North Vietnam, South Vietnam a ma lalo o ka ʻO Tây Sơn.

1. a) E haʻi mākou, ma nā palapala nôm nui i North Vietnam ma lalo o ka Trịnh: ʻO Giai cheh.i hUng tình phú, Ngã ba hhec pu by ʻO NguyEn ʻo Bá Lân, ʻO Chinh phU pulu unuhi ʻia i loko ʻO Nôm by Ànoàn thau ʻIEm, Cung oán Ngâm Khúc by ʻO NguyEn Gia ThiEu, ʻO Hoa Tiên TruyEn by ʻO NguyEn Huy TU, TU tình Vãn a he mau pōkole pōkole ʻelua paha e ʻO NguyEn thau Nge kac Vinh, a kekahi haiā wahine a Iēhova Traunh Doanh, ʻO Lý TriEu ÐE tam Hoàng thái hheuce ka lUc a thhen tích que kac oU diEn ca. by TrUong Nge kac Trong, he wahine hanohano i ka manawa o ka Haku Traun CUong, NgU đE Thiên hoà doanh Bách vaunh thi thep by ka Haku Traunh Kāne, KiEn Nguyên thi thep e ka Haku Traunh Doanh, Tâm thanh te kaMakaluUythep e ka Haku Traunh Sâm.40)
2. b) Ma waena o nā palapala nôm nui ma South Vietnam ma lalo o ʻO NguyEn, e pono e hana i na Huê tình TruyEn by Prince ʻÐán (1699-1753) ke walu o ke keiki a King HiEn Tôn NguyEn PhUoc Chu, Ngohe Lōʻihi cUong van a Tư Kahu vãn by ʻO kā Duy TU, Sãi Vãi, he palapala palapala e ʻO NguyEn Cư Trinh, Mele tinh bhetdhe TruyEn by ʻO NguyEn HUu Hao.

4) Main kākau nôm ma lalo o ʻO Tây Sơn

    Ma kahi o nā kumu e hōʻike ʻia ma mua kahi i hōʻike ai i ka hoʻokumu nui o Nôm palapala i ka hopena o ke kenekulia ʻumikūmāʻī, e haʻi kākou i ka ʻokoʻa maikaʻi i mālama ʻia chU ʻO Nôm malalo o ʻO Tây Sơn a aia hoʻi i lalo o ka noho aliʻi ʻana o ka Emepera Quang Trung. ^ E Ha yM. Eia kekahi o nā kākau nôm nona ka mea a kākau i kākoʻo ai a kūʻē paha i kēia hana aupuni. Hoʻāi Nam Khúc by ʻO Hoʻng Quang, TUng Tây he ka pu by ʻO NguyEn Huy LUong, Ai tư van e ke Kamāliʻiwahine Nge kac Hânka wahine a ʻO NguyEn HuE, DU am Ngâm thep a DU ʻO wau nōhep by Phan Huy Ích, ua haalele iho no hoi a ʻO Nôm unuhi i ka ʻōlelo Kina i kākau ʻia ʻO Chinh phU Soak by Ðheo Trhen Kôn, ʻO Ngôn hen thi thep a Cung o thi by ʻO NguyEn HUu Chaunh, ChiEntUng Tây he ka pu a me ka moolelo i nôm Sơ Kính Tân Trang by Phhem Tai.⁴¹ Ma waho aʻe o kēia ʻO Nôm nā manaʻo o nā makahiki ʻumikūmāhiku a ʻumikumamāwalu mau makemake, makemake mākou e hana koʻikoʻi i ka Thiên Nam minh giám, he mele mele kahiko ʻike inoa ʻole ma ka mika 7-7-6-8 e like me kā Prof. Phhem văn Diēu he mau waimili paha ma waena o 1623 a 1657⁴² a me ka ʻO Thiên Nam NgU lUc, he mele hīmeni hana ʻole i kākau ʻia ma waena o 1787 a 1800 e like me ʻO NguyEn Văn Te ka a i waena o 1682 a 1709 e like me Hoàng Xuân Hãn.⁴³

    ʻ literaturelelo Vietnamese in ʻO Nôm ma lalo o ka Nguyễn (1802-1862). ʻO kēia manawa i uhi ʻia ma kahi o kanaono makahiki ua manaʻo ʻia ʻo ia ka mea gula o nā puke Vietnamese i loko ʻO Nôm. ʻO kēia kau nui o ʻO Nôm ʻaʻole kūpono nā hana a ka puke hana ma muli o ka pono o ka moʻomeheu moʻomeheu o ʻO NguyEn me ka ʻokoʻa o ka Emperors Gia Long a TU ÐUc ʻaʻole i kākau ʻia nā pauku i ʻO Nôm like me nā Haku Traunh ʻaʻole hoʻi e koi i kā lākou mau kumuhana e kākau i loko ʻO Nôm. ^ E Ha yM. ʻO ia paha, kahi hoʻoilina mai kēlā me kekahi ʻano o ka puka ʻana o ka puke nôm i ka ʻumikūmāʻei ʻumikūmāwalu. Ma kahi ʻano ʻē aʻe, ʻae ʻia ka manaʻo o nā mea heluhelu o nā ʻO Nôm liui o ʻO Nôm nā moʻolelo i nā moʻolelo i ʻoi aku a nui aʻe e pili ana i ka hoʻonui ʻana ma Vietnam. ʻO kekahi mea nui, ʻo ka ʻoiaʻiʻo o ka hapa nui o nā palapala haku-ʻā nôm palapala i hoʻopaʻa pono ʻia mai ka ʻO NguyEn ʻana. ^ E Ha yM. No ka nele o ke keʻena, e haʻi wale mākou i kekahi mau inoa inoa puke a me nā inoa a ka poʻe kākau ʻana me ka ʻole o ka manawa e hoʻolilo i kahi papa inoa o nā palapala kākau ma nôm i hoʻohua ʻia e ka kenekulia ʻumikūmāiwa. ʻO ka mea mua, pono e mālama kahi wahi hanohano no kā mākou moʻolelo puʻāina o ʻO Kim Vâ KiEu a 3254 lục bát line poʻokela e ka mea poʻokela kaulana ʻO NguyEn Du (1765-1820), i loaʻa he mau unuhi i nā ʻōlelo haole. A laila e hele mai nā kākau penei ma nôm prosa a i nā paukū e Xuân HUong thi thep e Poetess He ka Xuân HUong (ke makahiki mua o ka ʻumikūmāiwa ʻumikūmāiwa), Nhau thheptaiU hiEʻO ʻoeEn âm, PhU cham tiEn lãm, SU trīnh tiEn lãm Khúc by ʻO Phy PhUc (1785-1840), Mai đình me kang Ký by ʻO NguyEn Huy He ka (1783-1841), ʻO Kim Thhech Kỳ Duyên by ʻO Bùi HUu Nghĩa (1807-1872), LUc vâ Tién, DUong TU Hā Mheu, Ngư TiEuvheđáp y thuhet by ʻO NguyEn Ðình ChiEu (1822-1888) Thánh chE Thhep điEʻO ʻoeEn ca., Thánh chE Luhen oU thích nghĩa ca Thánh chE tU he kamanawahei nghĩa ca by TU ÐUc (1829-1883), kālaiʻōlelo politika papa e ʻO Thô The ka TUong a ʻO Phan Văn Trau , ʻO Chính Khí Ca by ʻO NguyEn văn Giai , Ðhei Nam Que kacsU diEn Ca by ʻO Lê Ngô Cát a Phhem Ðình Toái , Hhenh ThUc ca by ʻO NguyEn NhUoc Thau (1830-1909), nā mele a me nā mele i kāhea ʻia Hehi Nói by ʻO NguyEn Công TrU (1778-1858), ʻO Cao Bá Quát (? -1854) a me ka ʻO NguyEn Quí Tân (1811-1858), nā poʻi like ʻole e ʻO NguyEn KhuyEn (1835-1909), Trhen TE XUong (1870-1907) a etc.

    ʻO ka mea hope loa, pono kahi kikoʻī e hana ʻia i kēlā me nā moʻo inoa inoa ʻole nôm mau mau ʻōlelo Nhau đe ka May, Te kao Trân, Thhech Sanh, NU Tū Tài, PhUoo Hoaa, ʻO Lô Công, ʻO Hoʻāng TrUu, Bâch Câu, ʻO Phan Trhen, ʻO Quan Âm Thau Kīnh, Hoa ÐiEu tranh năng, a pela aku… ʻē aʻe ʻO Nôm na moolelo a me ʻO Nôm ua hoʻomau ʻia nā mea kākau ma lalo o ka hale ma hope o ka makahiki 1862 a hiki i ka liʻiliʻi o nā ʻehā a me nā wā i hoʻāpono ʻia ai nā Que kac NgU hōʻoia.⁴⁴ ʻO nā mea a pau ʻO Nôm nā hana palapala i ʻōlelo ʻia ma luna nei i hoʻokomo pū ʻia a ʻāpana paha i kākau ʻia i loko o ka palapala moʻolelo nui. Akā naʻe, ʻaʻole ia e like me ka helu prodigious o nā mea ʻē aʻe ʻO Nôm ʻ storedlelo ʻia i kēia manawa ma Vietnamese a me kekahi mau hale haole.⁴⁵ Ke kali mau nei lākou no ka kākau ʻana ma loko Que kac NgU e hanaʻia e nā poʻe loea. Ma kekahi ʻO Nôm kēia mau ʻōlelo i kākau ʻia ʻaʻole kope ʻia mai nā hewa transkrip. Ma lalo o kēia mau kūlana, he mea nui loa ka hoʻopuka ʻana a hiki i ka hōʻiliʻili wale ʻana o nā mana āpau e loaʻa pū ana ma ka ʻO Nôm a iloko Que kac NgU. ^ E Ha yM. E like me ka nānā pono ʻia e DUong Quheng Hām "He moolelo maoli o nā puke Vietnamese hiki ke hana maoli i ka wā i hoʻopili ʻia ai kēia mau palapala i ka nôm a kākau ʻia i Quốc Ngữ. "⁴⁶ Akā, nā ka ʻO Nôm mau ʻatikala e pili ana i nā mea e pono ai ke kākau inoa ʻia Que kac NgU ʻaʻole i kaupalena ʻia i nā palapala a ua nui nā mea nui ʻO Nôm palapala e pili ana i ka mōʻaukala Vietnamese a me nā moʻolelo folknore. Ma ka hopena, ChU ʻO Nôm ʻaʻole wale ia i hoʻohana ʻia e nā mea kākau Vietnamese no ka mau puke akā nā poʻe ʻē aʻe no ka mea, Nā kumuhana like ʻole e like me ke kenekulia ʻumikūmāiwa. No ka manao keia eia ua leta i ʻO Nôm Ua kamaʻilio ʻia i ka 1670 i ka Haku ʻO NguyEn PhUoc Trăn e kekahi Kepani i kapaia Kadoya ʻO Shichirobei i ikea hoi malalo o kona inoa Vietnamese a ʻO Ch Chhh (Makuakāne ʻO Chánh): (:).

    Eia ka mea i kākau ʻia ma Que kac NgU "Mung muôn tue kai i. Có me kat em tôi e ka đhet Annam nghe rheng đã làm tôi ông, mUng lhem Dheu muôn lE the kai đã chey lōng (ai ole nana aku) ơn. Mung muôn tue kai"[ʻO ka unuhi Pelekane: makemake wau iā ʻumi kaukani mau makahiki o ke ola. Lohe nō wau o kekahi o kaʻu poʻe ʻōpio [ie ʻO Shichirojiro ] aia no e noho nei Annam ua lilo i mea hoʻokahi o kāu mau kumuhana. Ua hauʻoli nui au i ia mea. E kauleʻa paha au iā ia i kāu mea lokomaikaʻi ma lalo o nā ʻano āpau. Makemake au iā ʻoe e ʻumi tausani mau makahiki ola.⁴⁷

    E pili mau ana i nā kenekulia ʻumikūmāha, e haʻi mākou i kekahi mau kākau kope i nôm mai Papa Katolika ʻAmelika ʻo J. Maiorica (1591-1651) i loaʻa e Prof. Hoàng Xuân Hãn ma ka hale waihona puke French French (Bibliothèque Nationale) ma Palisa. ʻO nā poʻo o kēia mau puke i kākau ʻia e ia ma hope aʻe. 1) Kauwohi Kamaue kaiae kai Kinh. 2) Thiên-Chúa Thánh-giáo Khai-mông. 3) ÐUc Chúa Chi-thu. 4) TruyEʻÐUc Chúa Chit-thu. 5) ʻO Thiên-Chúa Thánh-Mheu. 6) ʻO Các Thánh truyEn. 7) Vita sanctorum (ʻAʻohe inoa ma nôm).). 8) Ông Thánh I-na-xu. 9) Ông Thánh Phan-chi-cô Xa-vi-ê truyEn. 10) ʻO Ngám lE ʻoi aku ka PhUc-sinh đEn tháng bhey. 11) NhUng điEu ngám trong các lE tre ka'ō. 12) Kinh nhUng lE m Pha PhUc hewa.⁴⁸ E like me ka ʻike ʻia ChU ʻO Nôm ka mea i hoʻopili nui a nui ʻē aʻe i nā moʻolelo Vietnam i hala aku nei, e lilo ia i mea waiwai nui loa o ka ʻimi noiʻi wale nō no nā haumāna o nā moʻolelo Vietnam i hala aku nei, akā no nā noiʻi ʻana i ka moʻolelo Vietnamese a me ka moʻomeheu Vietnam.

NĀ MANAʻO:
'  ʻO CHỮ NÔM a i ʻole Hōʻike Manaʻo Vietnamese a me kāna mau ʻāpana i ke kau ʻana ma Vietnamese - Pauku 2.
'  ʻO CHỮ NÔM a i ʻole Hōʻike Manaʻo Vietnamese a me kāna mau ʻāpana i ke kau ʻana ma Vietnamese - Pauku 1.
'  ʻO CHỮ NÔM a i ʻole Hōʻike Manaʻo Vietnamese a me kāna mau ʻāpana i ke kau ʻana ma Vietnamese - Pauku 3.

noka: 
²⁹  No ka ʻike hou aku e pili ana i ke ʻano o ka ChU nôm, ʻike i nā: 聞 宥 論 論 論喃 論 組織之 (14, 1933. p. 201-242), 學報, Ke mua 14 期, 1933, tr.201-242 - 山 本 達郎: 宥 氏 氏, 字 喃 之 組織 1949. 學報, Ke mua12 第 2 號, 1935 年 - 荆 和 和: 喃 之 形態 及其及其 [Hình thái và niên đại xuất hiện của chữ Nôm], 人人 科學 論叢, 輯, 台北台北, 1949 年. ^ E Ha yM. Bửu Cầm, Dẫn Nhập Nghiên Cứu Chữ Nôm (Ke aʻo ʻana i nā haumāna o ke Kulanui o nā ʻterslelo, Kulanui o Saigon). E ʻike pū:  宥: 田健 次 次, 喃 研究 一聲 母 (1), 喃 研究 一聲 母 (2), 1973, 12 言言 學 論叢 論叢 (72, 12) (東 教 大 言言 學 學言), (1), (2), 1973, 12 (72, 12) (). 
³⁰  ʻO Dương Quảng Hàm, Le Chữ nôm ou écritude démotique etc ... pp. 283-284a. 
³¹ ʻO Edouard Diguet, "De la Langue Annamite Parlée a me Ecrite", Revue Indochinoise, Aout, 1905, 226-32. 
³²  Bửu Cầm, "Ưu-điểm và Khuyết-điểm của Chữ Nôm"(Nā wahi ikaika a me nā nāwaliwali o Chữ Nôm) Việt Nam Khảo Cổ tập san, Saigon 1960, no 1, pp. 50-64. Maurice Durand, Comptes rendus, BEFEO, tome L, hoihoi, ʻaʻohe 2, 1962, ʻaoʻao 561. 
³³  Hoàng Xuân Hãn, Nghiêm Toản, ʻO Thi Văn Việt Nam (Từ đời Trần đến cuối đời Mạc), Các lớp Trung Học. Loại Sách Học Sông Nhị, Hà-Nội 1951. pp. 19-45. Hoàng Xuân Hãn,Nguyễn Biểu, một gương nghĩa liệt và mấy bài thơ cuối đời Trần", Khai Trí Tiến Ðức Tập San, 2.3, Hanoi 1941. Lãng-Hồ,"Văn phẩm với Thời Ðại của Văn phẩm. Truyện Trê Cóc và Truyện Trh-Thử”, Văn Hóa Nguyệt San, Saigon Tập XII, Quyển 11 (11-1963), pp. 1690-1700. Lãng-Hồ, "Văn phẩm với Thời Ðại của Văn phẩm, Truyện Vương Tường”, Văn Hóa Nguyệt San, Saigon Tập XII, Quyển 12 (12-1963), pp. 1893-1898. Lãng-Hồ, "Văn phẩm với Thời Ðại của Văn phẩm, Những Bài thơ văn của Nguyễn Biểu, của vua Trần Trùng Quang và của Nguyễn Biểu, của vua Trần Trùng Quang và cốư”, Văn Hóa Nguyệt San, Saigon Tập XIII, Quyển 1 (1-1964), pp. 63-70. 
³⁴  Cf. Aliʻi-King, 經: . 中, 6: “ 受 有 億 兆 夷 離 離 離 亂 亂 十 同心同德 雖有 仁人親.”: Kinh-Thư, unahi Vietnamese a Prof. Thẩm Quỳnh, Saigon 1968, ʻaoʻao 206. 
³⁵  ʻO Dương Quảng Hàm, ʻO Việt Nam Văn Học Sử Yếu, kaʻaoʻao 107. 
³⁶  ʻO Cf. Nguyễn Khắc-Kham, “Nā inoa Vietnamese a me kā lākou mau mea hoʻonani”, Mokuna ʻĀina a me ʻAlauwika, No 23 Tokyo University of Foreign Studies 1973, ʻaoʻao 205, foot-note number 23. 
³⁷  Hoàng Xuân Hãn, Nghiêm Toản, op. i haʻi ʻia p. 49-69. Trần Văn Giáp, Phạm Trọng Ðiềm: Nguyễn Trãi, Quốc Âm Thi Tập (Hanoi, 1956), Văn-Ðàn Tạp chí, Số Ðặc biệt về Nguyễn Trãi, Bộ IV, số 10 (3/1-9/1, 1963). He lau e pili ana iā Nguyễn Trãi a me kāna mau hana, me nā mea ma waena o Phạm Ðình Tân, Thái Bằng, Vũ Hạnh, Phạm Ðình Khiêm, Nguyễn Khắc-Kham a me Nguyễn Trọng Huy, he 16th huaʻōlelo mai Kuyêmn Trãi. 
³⁸ Dương Quảng Hàm, op. nānā ʻia p. 98, 99, 280. Nguyễn Ðình Hoà Book Review: Kūkulu à la litterature Vietnamienne na Maurice M. Durand lāua ʻo Nguyễn Trần Huân, ka Nūpepa o ʻAmelika ʻAmelika Hui Pū ʻIa. Vol. 92, Helu 2, Aperila-Iune 1972 pp. 364-368. 
³⁹  Hoàng Xuân Hãn, Nghiêm Toản op. i olelo ai. pp. 101-121. 
⁴⁰ Dương Quảng Hàm op. i naua, p. 302-306. Nguyễn Văn Tố, “ʻO Poésies inédites de l'époque des Lê", Bulletin de la Société dʻEnseignement Mutuel du Tonkin, Tome XIV, no 1, Janvier-Mars 1934, p. 30-36, Tome XIV, no 2, Avril-Juin 1934, p. 182-190, Tome XIV,. No 3, Juillet-Sept. 1934, p. 460-463. 
⁴¹  Sơn-Tùng, Hoàng Thúc Trâm, Quốc văn Ðời Tây Sơn, Sách Hiểu Biết, Vĩnh Bảo Saigon, 1950, 123 ʻaoʻao. 
⁴²  Phạm Văn Diêu, "ʻO Thiên Nam Minh Giám”, Văn Hoá Nguyệt San, Saigon Loại mới tập XII, Quyển 1, số 77 tháng 1-1963, p. 49-68. 
⁴³  Phạm Văn Diêu, "ʻO Thiên Nam Ngữ Lục”, VNVHNS Loại mới tập XII, Quyển 3, số 79, tháng 3, 1963, p. 351-368, Quyển 4 số 80, tháng 4, 1963, pp. 535-550, số 81, tháng 5, 1963, pp. 689-698. 
⁴⁴  Hạo-Nhiên, Nghiêm Toản, ʻO Việt Nam Văn-Học Sử Trích yếu, II, Vĩnh Bảo, Saigon, 1949 pp. Kahua Lãng, Kởi Thảo Văn-Học Sử Việt Nam, Chăn chương Chữ Nôm (Tựa của Giáo Sư Nguyễn Ðăng Thục), Saigon 1953, pp. 47-212, Phạm Thế Ngũ, ʻO Việt Nam Văn Học Sử Giản ước Tân Biên, Vol. 2 Quốc Học Tùng ʻO Thư, Saigon 1963. 
ʻO NB no ka inoa ʻo Hồ Xuân Hâng a me Bà Huyện Thanh Quan i manaʻo ʻia e kāhea ʻia nei He ka thau Mai a ʻO NguyEn thau hinh, e ʻike i ka Introduction la la littérature Vietnamienne (Kāleka UNESCO, Hoʻomohala kōkua litteratures Orientales G. Maisonneuve et Larose Paris, 1969) e Maurice M. Durand lāua ʻo Nguyễn Trần Huân, pp. 181, 189 
⁴⁵  E pili ana i ka hōʻiliʻili ʻana o nā palapala Nôm ma ka Pūnaewele Bibliothèque Nationale de Paris, ʻike ʻia: Alexander Barton Woodside, ʻO Vietnam a me ke kumu hoʻohālike China, Hoʻohālikelike Kūlike ʻo Vietnamese a me ke Aupuni Kūʻai ma ka hapa mua o ka ʻumikūmāiwa ʻumikūmāiwa, Harvard University Press Cambridge, Massachusetts, 1971, ʻaoʻao 323 kahi i heluhelu ai mākou i ka ʻōlelo aʻe “Ma Palisa, ʻo ka waiwai o nā mea waiwai o ka hōʻiliʻili o nā mau nôm ma ka Pūnaewele Bibliothèque he mea paʻakikī i kekahi kumu aʻo.. " 
⁴⁶  ʻO Dương Quảng Hàm, Le chữ nôm ou Ecriture demotique etc ... ʻaoʻao 285. 
⁴⁷ Kawashima Motojiro: 元 次郎 次郎, 印 [船] 貿易 史 [Lịch sử mậu dịch thuyền Châu Ấn], 正 十年 九月 十 日 印刷, 正 十年 九月 十五 日 發行, 出版 株式會社 株式會社, kaʻaoʻao 469. 
⁴⁸  Hoàng Xuân Hãn, Girolamo Maiorica etc. ... op. i hōʻike ʻia p. 208-213.

Pūnaewele: Palapala ʻāina a me ka moʻomeheu 24, Ke Kulanui o nā Haʻawina Haʻawina 'o Tokyo 1974. Paʻi uila na Nguyễn Quang Trung a me Lê Văn Ðặng, Iune 2001. (Tạp chí Hán Nôm, Số 4 (77) 2006; Tr.3-21)

noka:
** Ua hoʻokau ʻia ka inoa o nā ʻāpana, nā kikokiko wiwo ʻole a me nā kiʻi sepia e Ban Tu Thư - ma kahi o ka mea
◊ Kumu: Ke Kula Nui o Sino-Nom hoʻopaʻa haʻawina.

BAN TU THƯ
03 / 2020